Mithiamte chuan BIBLE ziak hun chhung hi a inhlat hle niin an sawi. 1500BC atanga 100AD chhung khan mi hrang hrang sawmthum aia tlem lovin ziakin, Thuthlung Hlui kan tih mai hi Hebrai tawnga ziah deuh vek a ni a, Aramic tawnga ziak pawh a awm tho bawk a (Daniala, Ezra), Thuthlung Thar erawh Greek tawnga ziah a ni thung. Sawi tak ang khan, 1AD atanga 100AD inkara ziak hi mi thenkhat erawh chuan an pawm lem lo thung: A nihna takah chuan thuthlung hlui buah Israel hnam chu thlur bing a nih a, thuthlung thar buah Jentail-te nena inang khata sawi a nih vang a ni thei awm e. Chutih mék laiin thuthlung hlui bu lama tel awm tak, nimahsela kristian thenkhatin kan pawm siloh a awm nual bawk.
King James Version Chauh – Thawk khat lai khan mi tam takin BIBLE ziakah chuan KJV chauh hi rintlak berah ngaiin, lehlin (version) dang chu an dah hniam viau thung a nih kha. Tun thleng pawh hian mi thenkhat ngaihdan leh pawmdan a la ni fan niin a lang. He BIBlE lehlin hi KingJamesBible emaw AuthorizedVersiontia hriat a ni bawk a, England lal leh Scotland lal ni bawk James Charles Stuart khan chhuah a nih theih nan bul a lo tum sak (sponsor) ve bawk. Kum 1603 khan chhuah theih tura peih tawh niin, 1611-ah Robert Barker chuan an lal lehkha chhutna hmangin tlangzarh theihin a lo peih fel ta a ni. He BIBLE-ah hian thuthlung hlui bu 39 leh thuthlung thar bu 27 mai bakah, Apocrypha-a lehkhabu 14 te telh an ni a. He BIBLE lehlin hi rintlak hle tura ngaih a ni a,thuthlung hlui buah Massoretic Text, LXX leh Latin Vulgate atanga lehlin niin, Textus Receptus, Byzantine Text leh Latin Vulgate atangin thuthlung thar chu lehlin a ni.
Tun hnuah erawh chuan lehlin (version) hrang hrang a tam ta hle mai a, tawng ún lutuk hmang lova tunlai mila lehlin pawh a awm nuk tho mai. Thenkhat chu a thu awmzia a bo mai ang em tih mai tur a awm, sawisel hlawh tak tak pawh a awm nual a, KJV pawh ennawn a ni ve fo reng bawk a ni. Tunah chuan KJV 1611 hi kan rin ber a ni tawh lem lova (KJV pawh version dang a awm zel), heng lehlin hrang hrang hian tum thuhmun neiin an letling vek thung. A pawimawh berah chuan, bukhat chauh hi rin berah neih a fuh lutuk dawn lo tihna a ni ang: Lehlihlin hrang hranga a ziak enkual a fuh viau laiin, a engamah hi kan hnual suat tur erawh a ni lemlo thung. Sawi inang, sawi dan erawh danglam si an ni.
Septuagint (LXX) :Bible-a lehkhabu hrang hrang te hi kum inthlau tak taka ziak an ni a, chutih mek lai chuan a ziaktute pawh mi hran theuh an ni. A nihna takah chuan heng lehkhabu hrang hrangte hi Hebrai/Israel mite’na an inhlanchhawn zel a ni a, a tira mi (original) pawh chu la chhawng (copy) zelin, hmun hran hranah a darh ve ta zel bawk. Thuthlung hlui bu tak hi chu a ziaktute hebrai an nih tlangpui avangin leh, an inzirtirna tura ziak a nih thin bawk avangin hebrai tawnga ziak a ni hlawma, aramic tawnga ziak pawh a awm ve bawk. Hei vang tak hian, tawng danga lehlin chu tihmakmawh a lo ni ta reng a ni.
Kum zabi pathumna BC (300BC – 201BC) hmalam khan Greek tawng chuan hma a sawn a, thu leh hla lamah pawh an ril chho viau mai. Chung zingah chuan, Plato, Socrates leh Aristotle te chu hmahruaitu pawimawh tak an rawn ni a, anni pathum hian ngaihven an hlawh fal hle bawk. Kum zabi pathumna (BC) hunlai hian Greek mite atang chuan mifing leh thil chhut mi (Philosopher) engemaw zat rawn pian belhin, a hnu zelah pawh an thu leh hla chuan ngaihven a hlawh zui ta zel a ni.
He kum zabi chhovah hian Egypt (Aigupta) lal, Ptolemy II Philadelphus (285 – 246 or 247 BC) chuan Hebrai lehkhabu panga, Mosia ziak (Genesis, Exodus, Leveticus, Numbers leh Deuteronomy), Torah emaw Pentateuch tia an sawi mai thin chu Greek tawnga letling turin a ti a. Ani hian Alexander The Great thiltum pakhat chu a rawn chhunzawm ve nia ngaih niin, Alexandria lehkhabu dahnaa dah tura a tih a ni a, amah hi Greek mi a ni bawk. Tichuan, lehkhabu letling tur chuan mi 70 vel in ruat a ni taa, chung mite chuan uluk takin an letling ta a ni. A letlingtu zat hming chawi chuan ‘Septuagint’ emaw ‘LXX’ tia hming vuah a lo ni a, chu chu Latin tawnga sawmsarih sawina a ni. Hetih hunlaia an tawng hman lar tak, Koine Greek-a lehlin a ni a, Alexandrian dialect, common Attic, Helenistic emaw Biblical Greek tia hriat a ni bawk. He Greek tawng hi Rome ram ropui vanglai pawh khan hman chhunzawm reng zela ni a, amah Isua Krista ngei pawh khan hmang chho ve zel tura ngaih a ni. Chutia Mosia lehkhabu pangate an lehlin hnuah chuan, lehkhabu dang pawh chu lehlin chhoh a ni ve ta zel bawk a, kum zabi pahnihna BC (200 – 101 BC) chho velah bung hrang hrang pali, Dan (Law), Hun kal tawh chanchin (History), Hla (Poetry) leh Zawlneite (Prophets)-ah then chhoh a ni zui ta bawk a. Hetih lai hian Hebrai Bibble, Tanakh-ah chuan bung pathum – Torah (Dan), Nevi’im (Zawlneite) leh Ketuvim (Thuziakte)-a then a ni thung.
He Bible, Septuagint or LXX hi tawng danga Bible lehlin hmasak ber nia ngaih a ni a, kutziak (Manuscript) hmanga ziak chhawng zelin, bu engemaw zah a awm chho ta hial a ni. He lehkhabu hi Isua Krista hun lai pawh khan inzirtirna atan ber hman chhoh a ni ta zel bawk. Hun lokal chho zelah pawh, thuthlunghlui lehkhabu bik hi chu he Septuagint or LXX mila ziak a ni chho ta zel bawk.
MasoreticText :He lehkhabu hi Hebrai tawnga ziak leh lehlin a ni a, Septuagint or LXX awm hnu daiha siam a ni. Kum zabi parukna (AD) leh kum zabi sawmpakhatna (AD) chhovah khan duan chhuah a ni bawk. Jewish mithiam tak, Mosia ziak uluk taka zirtu (scribe-scholar) te chuan an lo buaipui a, Tanakh emaw Mikra ti pawha sawi thin a ni. He lehkhabu hi Rabbi (Juda-te’n zirtirtu an sawina) te hman tura an siam nia sawi a ni a, tun hnuah erawh a nawlpui chuan kan hmang tawh meuhlo thung. Lehkhabu 24-te tia sawi a ni tho thin a, amaherawhchu thuthlung hlui bu 39 te chu a kim thung (Thuthlung hlui bak telh a ni lo). Mosia lehkhabu Torah (Genesis, Exodus, Leveticus, Numbers, Deuteronomy), Zawlnei lian (major) te lehkhabu NevÃ’im (Joshua, Roreltute, Lalte, Isaia, Jeremia, Ezikiela), Zawlnei té (minor) te lehkhabu Trei-Assar (Hosea, Joela, Amosa, Obadia, Jona, Mika, Nahuma, Habakuka, Zephania, Hagaia, Zakaria, Malakia), Thuziak (History) lehkhabu Ketuvim (Sam, Thufingte, Joba, Ruthi, Thufingte, Thuhriltu, Tah hla, Estheri, Daniala, Ezra, Nehemia, Chronicles) te hi a chhungah chuan a awm.
He Masoretic text-ah hian Thuthlung Thar Bu a awmlohna chhan nia lang chu, a siamtu Jewish mite khan Isua Krista chung chang hrilhlawkna an pawm loh vang a ni ber a, Abrahama atanga intan tawh Israel mitena an zawm tur thu hrang hrang chu thuthlung thar lam hian a rawn ban ta bawk si a ni (Gen.17). A tlangpuiah chuan, thuthlung hlui bu chuProtestant kristiante nen kan lehkhabu rin erawh a inang thung.
Byzantine Text: 312AD a lo nihchuan, Rome-ah tualchhung indona (civil war) a chhuak a. He indona hi a danglam angreng viau, Rome ram roreltu pahnih Flavius Valerius Constantine (Constantine I) leh Murcus Aurelius Valerius Maxentius chuTiber lui chunga Milvian Bridge (lei)-ah an indo riap mai. He indona hi Kristian-te tán chuan thil pawimawh tak a rawn ni chho ta hial réng bawk. Hetihlai hian Western Roman Emperor (Khawthlang Rome Lal) pahnih te an ni a, Eastern Roman Emperor (Khawchhak Rome Lal) chu Licinius a ni thung. Battle of The Milvian Bridge tia kan hriat lar, indona thlen hma kha chuan kristian-te chu an khawsak a chep hle thin a, Nero Claudius Drusus Germanicus (37 – 68 AD) hun lai phei chuan amah Nero ber chuan Rome chu hálin krtistian-te a puh a, kristian tihduhdahna thlenginPetera pawh a martar ta bawk a nih kha.
Sawi dan pakhatah chuan : Indona an hmachhawn dawn hian Constantine leh a sipaite chuan kristiante ngaihhlut tak mai pakhat, kross xhu niah an hmu a, Latin tawngin ‘In hoc signo vinces’ (He chhinchhiahna hian hneh rawh) tia inziak chu an hmu bawk. Chumi an hmuh zanah chuan Constantine chuan mumang nei lehin, a ngai chiah chu a hmu leh a, a sipaite phawah chuan kross chu a nemkai tir a, hnehna an chan hnuah chuan Kristianah a rawn inlet ta a ni. He thawnthu hi historian thenkhat chuan lo awih thin viau mah se, tun hnuah erawh chuan historian-te awi zui erawh a hlawh lutuk lemlo thung. Constantine chu kristianah a inpe ngei a, a chhan erawh hriat fak tur avang hle. Hetia kristian a rawn nih tak hnu hian 325AD-ah Nicaeakhawmpui (Kristian te) a neih pui a, he hunah hian Arianism te, Good Friday te, Sunday leh Easter bakah Baptisma chungchang pawh an rel ho nia ngaih a ni (He Nicaea khawmpui hi kristian sakhua chuan a dik ngei a ni tih a pawm).
324AD-ah chuan ‘Battle of Chrysopolis’ an tih mai, Gaius Valerius Licinianus Licinius (Eastern Roman Emperor) leh Constantine I (Western Roman Emperor) te indona chu a thleng a, he indonaah hian Constantine chuan hnehna a chang zui leh ta bawk. Tichuan Constantine chuan khawchhak lalram chu a enkawl chho ta zel a, he lalram hi Greek tawng chuan Byzantion tiin Latin erawh chuan Byzantium tih a ni ve bawk a, Constantine chuan a hming chawiin Constantinople (Tun hnua Istanbul) tiin a hming a rawn thlak a ni. A hming hmasa chawi hian Byzantine Empire tih a ni zui ta zel zawk thung.
Byzantine lalram a din hun lai hian Greek tawng chu tawng tlanglawn tak a la ni reng a, Thuthlung Thar bu chu remkhawm chhoh a ni zui zel bawk. He Thuthlung Thar bu te hi ziakchhawn (copy) zel a ni a, Kristiante chuan nasa taka ngaihluin Greek tawnga ziak chu a awm chho ve zel a ni. Thuthlung thar ziak, a bikin Tirhkoh Paula ziak ang te hi khaw hran hranin an chhiar tura a ziak te a ni hlawm a (Kolosa4:16 - Tin, he lehkha thawnhi in zinga in chhiar hnuin Loadikei kohhranho zingah pawh chhiartir ve rawh u; nangni pawhin Laodikei khuaa mi kha lo chhiar ve bawk ang che u.), Thuthlung Thar bu te chu ziak chhawng zelin, Byzantine Empire hun laia an lak chhawn (Thuthlung Thar Bu) chu Byzantine Text tia hriat a ni zui ta a, kuta ziak chhawn (manuscripts) an ni. He Byzantine Text hi Majority Text, Traditional Text, Ecclesiastical Text, Constantinopolitan Text, Antiocheian Text emaw Syrian Text tia hriat a ni bawk. Hetiang a nih mék lai hian 382AD velah chuan St. Jerome chuan Vestus Latina (Old Latin) Bible an hman chu ennawn turin Pope Damasus I chuan a phalsak a, 384AD velah a Latin Vulgate chu hman theih turin a peih nia hriat a ni. Nimahsela Catholic Church chuan 1545 – 1563 AD-ah, Council of Trent tia hriatah chuan an kohhranin an hman tur atan an pawm zui chauh thung a. Clementine Edition of The Vulgate of 1592 a rawn chhuah hnu chuan, Latin Vulgate chu hman tawh loh a ni a, Nova Vulgata (1979) chuan a rawn luahlan zui leh ta bawk a ni.
Textus Receptus: Textus Receptus han tih mai chuan 1stMarch, 1516 –a Roman Catholic mi leh sa, Desiderius Erasmus of Rotterdam (1466 or 1467-1536) tih chhuah, Greek tawnga Thuthlung Thar bu (NT), khawl chhuta chhuak hmasa ber sawina kha a ni awm e. Erasmus hi Catholic Puithiam (Priest) niin, mihringte zira an thlavang hauh mi (Humanist) a ni. He Textus Receptus (Received Text) hi kutziak lehkha (Manuscripts) pariat emaw pakua emaw atangin a la chhawng nia hriat ani a, Byzantine Text chu innghahna (Base) atan a hmang nasa hle bawk. Kum 1522-a German Luther Bible a rawn chhuah pawh khan he Textus Receptus hi innghahnan a rawn hmang nasa hlea, 1534-ah chuan Thuthlung Hlui bu leh Apocrypha bu te pawh telin, German tawng vek hian Martin Luther chuan a rawn tlangzarh ta bawk a.
Textus Receptus hi Reformation-Era (1517-a Martin Luther khan 95 Theses a ziah atang) kum zabi 16-na chho vel pawh khan hman zui hlawh tak a la ni reng a, English Bible khawlchhuta chhuak hmasa KJV 1611 pawh khan innghahna takah pawh a rawn hmang ta bawk. Kum zabi 19-na chhovah chuan Alexandrian Text-Type (Codex Alexandrinus) chuan ngaihven a rawn hlawh chhova. He Alexandrian Text hi kum zabi 5-na chho vela ziak a ni a, thuthlung hlui leh thuthlung thar bu te Greek tawnga ziak an ni (Tunah hian British Library, United Kingdom-ah a awm nia sawi a ni). Alexandrian Text hian Byzantine Text nen inanna tamtak an nei bawk.
Bible hi ziak tamtak awmin, Greek tawng ringawta ziak pawh a tam viau bawk a. Tun thleng hian mi thil chik mi (Critic) te inkarah chuan inhnialna a la awm fova, kan han ziak bakah pawh hian thuziak engemaw zah chu a la awm tho bawk awm e. Nimahsela, heng thuziakte hi a inan tlangpui avang hian hnual suat ngawt theih an ni hlawm meuhlo chu a ni ber e. Kum 1946/1947 chhovah chuan Dead Sea Scrolls (Qumran Caves Scrolls) an tih mai chu hmuh chhuah a ni a. Kum zabi pathumana BC leh kum zabi pakhatna AD (3rdCentury BC – 1stCentury AD) chho vela an ziak nia ngaih a ni. Papyrus (Lehkha, Phairuang atanga siam?) a ziak te niin, Hebrai, Aramic leh Greek tawng tea ziak an ni hlawm. He lehkha zial (scrolls) hi a then chu a them (Fragments) te a ni hlawm a, tunlai Bible ziak te nen danglamna awm tho mah se a inang tlangpui thung. A hmuchhuaktu hi mipa naupang, Mohammed edh-Dhib a ni a, lehkha zial (scroll) hmasa ber hmutu a ni. 1947-ah Dr.John Trever leh midangte chuan a dang chu an hmuchhuak ve leh ta nia sawi a awm bawk. Engpawh nise, he lehkha zial an hmuhchhuah hian Bible dikna leh Isua Krista pawh chu a awm ngei a ni tih a rawn nemnghet nia ngaih a ni.
Reference Article : Hetah Click Rawh
Thuziak hi i download duh em? : Hetah Click Rawh
No comments:
Post a Comment